www.84psp.fora.pl

Jakub

Łukasz Politański

ZARYS HISTORII CMENTARZA WOJENNEGO 30 POLESKIEJ DYWIZJI PIECHOTY W KLUKACH

Do 2003 roku był to wspólny cmentarz żołnierzy polskich i niemieckich, poległych
w kampanii polskiej 1939 roku, usytuowany po zachodniej stronie drogi Kluki - Parzno
w odległości około 1 km od Kluk. O wyborze tego miejsca zadecydował zapewne fakt istnienia tam kaplicy wybudowanej w latach 1934 - 1936 z fundacji właścicieli Kluk - Witolda i Zofii Święcickich, a poświęconej 29 listopada 1936 r. przez JE ks. Biskupa Sufragana dr Kazimierza Tomczaka. Jeszcze przed wybuchem wojny w podziemiach kaplicy, mającej służyć za grób rodzinny Święcickich, pochowana została jego fundatorka.

cdn

Pierwszym grobem żołnierskim, zorganizowanym na tym terenie była mogiła
mjr. Zygmunta Rosińskiego dowódcy I batalionu 82 pułku piechoty. W literaturze przedmiotu spotyka się kilka różniących się od siebie relacji odnoszących się zarówno do kwestii okoliczności śmierci, przetransportowania zwłok mjr. Rosińskiego do Kluk, czy wyboru ostatecznego miejsca pochówku. Najczęściej podawana wersja zakłada, że żołnierze przywieźli ciało, poległego 2 września pod Bobrownikami nad Wartą, majora na taczance i pochowali przed klucką kaplicą. Przyjmując taki przebieg wydarzeń rodzi się oczywiście pytanie, dlaczego zwłoki oficera wieziono aż do Kluk, w miejsce gdzie nie było jeszcze cmentarza? Odpowiedzi szukać można w najnowszym dorobku naukowym skłaniającym raczej ku teorii, iż mjr Rosiński nie zginął pod Bobrownikami, lecz został tam ciężko ranny, a jego życie „dokonało się” w ambulansie jadącym do szpitala w Łasku. Zwłoki pochowano przed kaplicą - od strony szosy, a następnie przeniesiono za budynek.
Kolejnym etapem powstania cmentarza było pochowanie w jego obrębie 32 żołnierzy z 30 Poleskiej Dywizji Piechoty oraz 33 żołnierzy i oficerów niemieckich z 30, 51 i 59 pułku piechoty (I.R.30, I.R.51, I.R.59) poległych w rejonie: Zarzecze-Słupia-Kaszewice-Żar-Chmielowiec. Doszło do tego najprawdopodobniej wiosną 1940 roku w wyniku ekshumacji ciał poległych i przewiezienia ich do Kluk. Rok 1940 przyjąć można, zatem jako datę założenia tutejszego cmentarza wojennego.

Wszystkie możliwe do zidentyfikowania mogiły obu walczących stron opatrzono odpowiednimi znakami z umieszczonymi personaliami poległych, datą śmierci i nazwą jednostki czy oddziału, w którym służyli, o czym świadczą choćby zachowane źródła ikonograficzne. Niestety zarówno znaki nagrobne jak i wykazy poległych żołnierzy niemieckich zostały zniszczone w 1945 roku przez wkraczające oddziały radzieckie. Najprawdopodobniej jeden egzemplarz wykazu poległych przesłano w pierwszych dniach okupacji do Zarządu Głównego P.C.K. w Warszawie.
Rok 1940 nie zakończył procesu grzebania na tym terenie zwłok poległych żołnierzy. W 1945 roku w prawym narożniku cmentarza zorganizowano 5 mogił zbiorowych z nieznaną do 2003 roku ilością osób cywilnych i żołnierzy niemieckich, poległych w wyniku działań wojennych i rozstrzelanych przez Rosjan.
Po dzień dzisiejszy niewyjaśniony pozostaje wątek pochówku żołnierzy radzieckich w obrębie cmentarza bądź w jego otoczeniu. Jedna z informacji podaje, że mogiła żołnierzy radzieckich zorganizowana została po za granicami cmentarza, przy skarpie po przeciwnej stronie drogi - od wejścia do kaplicy. Niestety nie udało się autorowi potwierdzić tej informacji oraz ustalić ewentualnej liczby poległych czy daty ich ekshumacji. Nowe światło rzuca na ten problem oświadczenie sporządzone 1 lutego 1947 roku przez Urząd Gminy w Klukach oraz towarzyszący mu załącznik w postaci szkicu cmentarza. Dokument ten wskazuje jednoznacznie, że żołnierze radzieccy zostali pochowani w centralnej części cmentarza. Czytamy w nim, że:
Stosownie do polecenia z dnia 25 stycznia 1947 roku Nr. Odb. XIII-12/28/1/47, otrzymanego tutaj w dniu 31 stycznia 1947 Zarząd gminny wyjaśnia jak następuje:
1. Cmentarz jest polsko-rosyjsko-niemiecki.
2. Ogólna powierzchnia cmentarza wynosi: dł. 21 mtr., a szerokość 17 mtr. Cmentarz ten znajduje się na terenie byłego majątku Kluki, w lesie po za Klukami, obecnie teren ten należy do Nadleśnictwa Państwowego Kluki w Bełchatowie.
3. Cmentarz znajduje się po za wsią Kluki w lesie w odległości od Kluk około 600 mtr.
4. Na cmentarzu znajdują się na mogiłach krzyże, zaś obok cmentarza kaplica.
5. Możliwość poszerzenia cmentarza jest, lecz w tej chwili zbyteczna, gdyż są cmentarze parafialne gdzie chowają zmarłych, a tutaj nie.
6. Ogrodzenie cmentarza było z drzewa brzozowego, lecz przeważnie już uległo zniszczeniu i dziś zachodzi potrzeba nowego ogrodzenia.
7. chcąc należycie ogrodzić cmentarz i utrzymać go w porządku, potrzeba jest około 50.000zł.

Przez długie lata obiekt pozbawiony był stałej opieki, a jego porządkowaniem zajmowała się jedynie ludność cywilna zamieszkująca pobliskie miejscowości. Nie oznacza to jednak, że o spoczywających w Klukach żołnierzach całkowicie zapomniano. Na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat cmentarz niejednokrotnie stanowił obiekt objazdów, opracowań naukowych czy prac sondażowo ekshumacyjnych.
W październiku 1965 roku cmentarz w Klukach stał się jednym z punktów na trasie objazdu cmentarzy żołnierzy 30 Poleskiej Dywizji Piechoty, poległych w kampanii polskiej 1939 roku zorganizowanego przez, działającą przy ZBoWiD w Łodzi, Okręgową Komisję Historyczną. W dniach 16 i 17 października tegoż roku komisja w składzie:
• ppłk w st. spocz. Mieczysław Olęderczyk, dca III batalionu i zastępca dcy 83 pp;
• mjr w st. spocz. Tadeusz Kierst, dca II batalionu 84 pp;
• kpt. rez. Eugeniusz Śmiałowski, oficer zwiadowczy 83 pp;
• kpt. rez. Jan Tyczyno, dca 8 komp. 83 pp;
• mjr rez. Witold Zamiechowski, dca 2 komp 83 pp;
• por. rez. Tadeusz Wierciński, dca 3 komp. ckm 84 pp;
• ppor. rez. Stefan Malinowski, zca dcy komp. zwiad. 84 pp;
• por. rez. Zygmunt Mikołajewski, dca 2 komp. ckm 83 pp.
korzystając z samochodu wypożyczonego nieodpłatnie od Wojewódzkiej Spółdzielni Pracy „Sigma” w Łodzi dokonała inwentaryzacji cmentarzy zorganizowanych na szlaku: Parzymiechy - Działoszyn - Szubienice - Kluki - Brzeziny - Jeżów - Skierniewice - Wiskitki - Leszno - Szymanów - Modlin - Kazuń. W sporządzonym w następstwie objazdu sprawozdaniu spośród spoczywających na cmentarzu w Klukach wymienieni są: Bolesław Pionka, Wacław Cieślakowski, Dominik Smoluk, Ignacy Zybnaj, Wacław Siwek, Stanisław Snopczyński, Ignacy Fiochoruk, Kazimierz Jan Pieczka, mjr 82 pp Zygmunt Rosiński, Marian Gosławski, Bernard Polasik, Andrzej Semeniuk, Jan Pasikowski, Piotr Kowalczyk, Andrzej Goławski, Jan Klepacz, Władysław Kondraciuk, Franciszek Kruk oraz 14 nieznanych.

W dniach 13-21 czerwca 2003 roku przedstawiciele Firmy „Milak” współpracującej z Fundacją „Pamięć” w Warszawie oraz Ludowym Niemieckim Związkiem Opieki nad Grobami Wojennymi dokonali ekshumacji 32 żołnierzy niemieckich pochowanych w pojedynczych mogiłach znajdujących się w obrębie cmentarza, 21 żołnierzy spoczywających w zbiorowej mogile zorganizowanej w 1945 roku przy zachodniej ścianie cmentarza oraz dwóch osób cywilnych. Początkowo istniała duża rozbieżności odnośnie liczby pochowanych na kluckim cmentarzu żołnierzy Wehrmachtu. W różnych dokumentach odnaleźć można było informacje o 26, 32 bądź 33 pochowanych. Wszystkich ekshumowanych żołnierzy Wehrmachtu pogrzebano na cmentarzu w Polesiu koło Puław. Szczątki osób cywilnych Stanisława Bijocha i Jana Telążki przeniesiono w obręb cmentarza.
W wyniku remontu cmentarza mogiły zaopatrzono w wykonane z tzw. „lastryko” znaki nagrobne w postaci krzyży łacińskich z umieszczonymi personaliami poległych, datą śmierci, numerem oddziału w którym służyli oraz jednostki taktycznej w skład której oddział ten wchodził.
Co ciekawe analizując zachowane materiały dotyczące cmentarza wojennego w Klukach, w latach tuż po wojnie i obecnie, dostrzec można pewne różnice dotyczące personaliów pochowanych żołnierzy. Przedstawieni w wykazach z lat sześćdziesiątych

Marian Gosławski i Andrzej Goławski obecnie nie mają wydzielonych kwater. Niestety autorowi nie udało się ustalić powodu takiego stanu rzeczy.

WYKAZ ŻOŁNIERZY I OFICERÓW POLSKICH POLEGŁYCH W 1939 ROKU - SPOCZYWAJĄCYCH NA CMENTARZU WOJENNYM 30 POLESKIEJ DYWIZJI PIECHOTY W KLUKACH
(Sporządzony w oparciu o informacje zawarte na znakach nagrobnych)

strz. 82 pp Jan Brudzki + 09.1939
strz. 82 pp Wacław Cieślakowski ur. 27.10.1916 + 09.1939
strz. 84 pp Ludwik Clek + 5.09.1939
strz. 83 pp Ignacy Fiedoruk/Fiochoruk ur. 1913 + 5.09.1939
plut. 84 pp Józef Izard + 5.09.1939
strz. 82 pp Aleks Jendrysa ur. 1911 + 5.09.1939
strz. 83 pp Jan Klepacz + 5.09.1939
strz. 83 pp Władysław Kondraciuk + 5.09.1939
strz. 82 pp Piotr Kowalczyk + 5.09.1939
st. strz. 83 pp Franciszek Kruk ur. 1916 + 5.09.1939
Jan Mróz + 09.1939
st. strz. panc. Olejniczak + 4.09.1939
Ludwik Olek + 09.1939
strz. 82 pp Jan Pasikowski ur. 1916 + 5.09.1939
strz. 82 pp Jan Kazimierz Pieczka ur. 1914 + 5.09.1939
strz. Bolesław Pionka + 5.09.1939
strz. 82 pp Bernard Polasik ur. 2.08.1909 + 5.09.1939
mjr 82 pp Zygmunt Rosiński ur. 21.09.1899 + 2.09.1939
strz. 83 pp Stanisław Ryczek ur. 1910 + 5.09.1939
strz. 83 pp Andrzej Semeniuk ur. 1912 + 1939
Dominik Siuduk ur. 1907 + 09.1939
strz. 83 pp Wacław Siwek ur. 12.02.1915 + 5.09.1939
strz. 83 pp Dominik Smoluk ur. 1907
plut. 83 pp Stanisław Snopczyński ur. 1916 + 5.09.1939
strz. Józef Szard + 09.1939
plut. 83 pp Józef Szawal + 6.09.1939
strz. 84 pp Stanisław Szczepaniak + 5.09.1939
strz. 82 pp Ignacy Zybnaj + 5.09.1939
6 mogił NN żołnierzy Wojska Polskiego

WYKAZ DANYCH ZAWARTE NA ZNAKACH TOŻSAMOŚCI ŻOŁNIERZY NIEMIECKICH POCHOWANYCH W ZBIOROWEJ MOGILE ZORGANIZOWANEJ PRZY ZACHODNIM OGRODZENIU CMENTARZA W KLUKACH
(Sporządzony w oparciu o informacje uzyskane od panów Michała Hubera, Macieja Milaka i
Leszka Piątkiewicza)
4 – DI. NA. FU. 200 - (oddziały gospodarcze z liczbą 200 przyporządkowane były 5 leichten Division, później jako Kdr. d. Pz. Div. Nachschubtruppen 200)

36 – Kr. Kw. Zg. 1/542 – 1 pluton pojazdów sanitarnych 542 DP (od 9.10.1944 przeformowanej na 542 DGrenLud.)

12 – ST. I./ G. R. 504 FRW. – sztab I batalionu 504 PGren. z 291 DP

8 – 3. Marsch. Kp. G.E.B. 514 - 3 kompania (marszowa) 514 zapasowego batalionu grenadierów, „ersatz” dla jednej z jednostek XXXXII KA.

Źródła
Archiwum Archidiecezji Łódzkiej, Archiwum ZKRPiBWP w Łodzi, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim;
[link widoczny dla zalogowanych]
Materiały ze zbiorów autora